ایران در طول تاریخ و ایامی که حکومتی قدرتمند بر سرحدات خود داشته، چه در دوره هخامنشیان، چه ساسانیان، چه افشاریان و… همواره از نیروی دریایی پویا و مستحکم برخوردار بوده و با بهره گیری از قدرت دریایی، ضمن بهره مندی از مزیت دریا و رونق تجارت دریایی، با ایجاد کمربند دفاعی قابل اتکا در اطراف مرزهای زمینی و ساحلی، شرایط را به گونه ای رقم زده که دشمنان همواره از هرگونه تعرض به خاک کشورمان بیمناک بوده اند.
از اهمیت نیروی دریایی همین نکته بس که به گواه تاریخ، همواره توسعه مرزها و کشورگشایی امپراتوری ها با پیشگامی نیروی دریایی رقم خورده است. کشورهایی که در طول تاریخ با غلبه بر بومیان هر منطقه بر آنان حکومت کرده و بعضاً آنان را مورد چپاول قرار داده اند(همچون انگلستان، پرتغال، اسپانیا، هلند، آمریکا و…) در دوران استعمارگری خود از نیروی دریایی قدرتمند برخوردار بوده اند. همان طور که می دانیم کانال سوئز به دست سربازان ایرانی در دوران پادشاهی داریوش بزرگ و به منظور توسعه تجاری و همچنین امکان انتقال سریعتر و راحت تر نیروهای نظامی به دریای مدیترانه و کنترل و نظارت بهتر بر مرزهای کشور احداث گردیده است. همچنین شروع انحطاط هریک از امپراتوری ها، به گواه تاریخ با تضعیف نیروی دریایی کلید خورده است.
قدیمی ترین فرمانده نیروی دریایی ایران بانویی جسور، باهوش و فداکار بنام “آرتمیس” بوده که در زمان امپراتوری هخامنشیان، نیروی دریایی را رهبری می‌نمود. در زمان حکومت پهلوی به پاس خدمات گسترده وی در طول تاریخ کشورمان، یکی از ناوشکن های خریداری شده بنام “آرتمیس” نامگذاری شد که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نام آن به دماوند تغییر یافت.
***
بنیان گذاری نیروی دریایی نوین ارتش
در سال ۱۳۰۲ هجری شمسی و دوران حکومت احمدشاه قاجار، نیروی دریایی نوین ایران توسط رضاخان میرپنج(سردار سپه) به‌طور رسمی تأسیس شد و دانشجویانی در سال ۱۳۰۶ جهت تحصیل علوم دریایی به ایتالیا اعزام گردیده و سفارش ساخت چند فروند ناو به ایتالیا داده شد.
در سال ۱۳۱۱ ناوهای اول ببر، پلنگ، سیمرغ و کرکس تحت فرماندهی ناخدا بایندر از طریق کانال سوئز، دریای سرخ، اقیانوس هند و دریای عمان عازم خلیج فارس شدند و در ۱۴ آبان ۱۳۱۱ در بوشهر لنگر انداختند. همچنین با خرید یک حوض شناور ۶۰۰۰ تنی جهت تعمیرات زیرآبی و ایجاد آموزشگاه درجه‌داری و پایگاه‌های دریایی، نیروی دریایی یگان‌های خود را در دریای مازندران توسعه داد.
تا قبل از جنگ جهانی دوم، نیروی دریایی ایران در شمال کشور دارای تعمیرگاه و ناوچه‌های بابلسر، سفیدرود، گرگان، نهنگ، رامسر، نوشهر، شهسوار و قایق‌های کوچک آتش نشانی بود. همچنین در جنوب کشور دارای ستاد فرماندهی، آموزشگاه مهناوی، کشتی یدک‌بر، حوض شناور، تعمیرگاه ثابت و متحرک، دو فروند نفت‌کش، بنگاه فانوس‌های دریایی، مرکز تدارکات بنادر، اداره بندر شاهپور سابق و ناوهای ببر، پلنگ، شهباز، سیمرغ، کرکس، شاهرخ، دو گروهان نیروی آبخاکی، ناوچه‌های شاهین، چلچله، کارون، کهف، ناوچه‌های راهنما و ناوچه‌های شماره یک تا ۱۰ بود.
در سوم شهریور ۱۳۲۰ با یورش متفقین به ایران، نیروی دریایی مقاومت قهرمانانه‌ای ازخود نشان داد که با توجه به قدرت بالای دشمن، سرانجام منجر به غرق شدن ناوهای ببر و پلنگ و تعدادی از ناوچه‌ها و شهادت دریابان بایندر فرمانده نیروی دریایی و ۶۰۰ نفر از افسران، درجه داران و ناویان و اضمحلال این نیروی جان برکف شد.
در سال ۱۳۲۵ و بعد از جنگ جهانی دوم، با ملاقات سران متفقین در تهران و تأیید ایران به‌عنوان پل پیروزی، دو فروند ناو به غرامت ناوهای ببر و پلنگ به ایران داده شد و نیروی دریایی ایران با داشتن ناوهای شاهرخ،شهباز، سیمرغ، کرکس و چند فروند یدک‌کش به همراه باقیمانده کارکنان، مجدداً پا گرفت. با افزایش درآمدهای نفتی ایران و عضو شدن در پیمان سِنتُو، پاسداری از خلیج فارس و دریای عمان وشمال اقیانوس هند به ایران سپرده شد. نیروی دریایی به سرعت توسعه یافت و دانشجویان دریایی به اقصی نقاط دنیا اعزام شدند.
با توجه به علاقمندی محمدرضا شاه به نیروی دریایی، در دهه های ۴۰ و ۵۰ نیروی دریایی ایران دارای سه فروند ناوشکن سنگین موشک‌انداز، هوادریا متشکل از بالگردهای ضدسطحی، ضدزیردریایی، مین روب و هواناوهای پیشرفته، ناوهای مین روب، دوازده فروند ناوچه موشک‌انداز، ناوگان عظیم آبخاکی و لجستیکی و پایگاه‌های عمده در بندرعباس، بوشهر، خارک، چابهار و خرمشهر شده و به تشکیل یگان‌های تفنگدار و تکاوردریایی اقدام، مراکز آموزشی در سواحل دریای مازندران ایجاد و بزرگترین مرکز کارخانجات و تعمیرات کشتی با حوض‌های خشک وشناور در بندر عباس ایجاد شد.
شایان ذکر است احداث بزرگترین پایگاه دریایی جهان(در دوره خود) در منطقه چابهار طی قراردادی با دولت آمریکا کلید خورده و با حضور تکنسین های آمریکایی در منطقه چابهار شروع به کار شد. همچنین جهت تجهیز این پایگاه، سفارش ساخت تعداد یک فروند ناو هواپیمابر، ۳۰ فروند جنگنده، ۱۵ فروند زیردریایی مدرن و… نیز به آن کشور داده شد لکن با وقوع انقلاب اسلامی در سال ۵۷ و همچون همیشهء تاریخ، آمریکاییها با بهانه های واهی و بصورت یک طرفه قرارداد را فسخ و بدون انجام تعهداتشان و یا بازگرداندن دارایی های پرداخت شده مردم ایران، خاک کشورمان را ترک کردند.
***
نیروی دریایی ارتش پس از انقلاب اسلامی
با پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، تحول عظیمی در نیروی دریایی ایجاد و در راستای خود‌کفایی آموزشی، اعزام دانشجو به‌صورت همگانی به خارج از کشور متوقف و دانشگاه علوم دریایی امام خمینی(ره) با چهار دانشکده “ناوبری و فرماندهی کشتی” ، “مهندسی برق والکترونیک و مخابرات دریایی” ، “مهندسی مکانیک دریایی” و “مدیریت و کمیسر دریایی” تأسیس شد. همچنین مراکز آموزش‌های تخصصی نیز در انزلی و رشت توسعه یافتند و دانشکده فرماندهی و ستاد نیروی دریایی پا گرفت.
با شروع جنگ تحمیلی، نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران هرگز در مقابل تهاجم نیروهای عراقی غافلگیر نشدند، بلکه در هفتم آذرماه ۱۳۵۹ (کمتر از ۷۰ روز از آغاز جنگ) با همکاری نیروی هوایی و انجام عملیاتی بزرگ و پیچیده موسوم به عملیات مروارید، ضمن انهدام شناورهای رزمی عراق و سکوهای نفتی اَلبَکر و اَلاُمَیّه، اقدام به محاصره کامل دریایی بنادر بصره، فاو و اُم القَصر و محروم نمودن کامل عراق از مزیت دریا تا زمان پذیرش قطعنامه نموده، تا پایان جنگ به نبرد با هواپیما و بالگردهای دشمن در دریا پرداخت. علاوه بر آن در مدت هشت ساله جنگ تحمیلی، نیروی دریایی بیش از ۱۰ هزار فروند کشتی تجاری را به بنادر ایران اسکورت نمود که در این بین تنها تعداد محدودی از آنها مورد اصابت موشک هواپیماهای دشمن قرار گرفتند که کارنامه بسیار درخشانی در جنگ‌های دریایی قلمداد می شود.
در ۲۹ فروردین ۱۳۶۷، ناوگان نیروی دریایی کشورمان در نبردی نابرابر به مقابله با نیروهای دریایی و هوایی آمریکا در خلیج فارس پرداخت که هر چند در انتها به غرق شدن ناوشکن سهند و ناو جوشن انجامید، ولی ضرباتی که نیروی دریایی آمریکا متحمل گردید (از جمله اصابت مین به ناوشکن ساموئل بی رابرتز، غرق شدن یک فروند کشتی لجستیکی و سرنگونی یک فروند بالگرد آمریکایی) در نبردهای منطقه‌ای بی سابقه بود.
نیروی دریایی پس از پایان جنگ تحمیلی به علت برخی تصمیمات نادرست در دولت و بعضی انتصابات که در سطح فرماندهی با کم دقتی صورت گرفت، در یک دوره کوتاه دچار انزوا و رکود شد لکن در دو دهه اخیر با توجه به تأکید فرماندهی کل قوا جهش خیره کننده ای از نظر توسعه زیرساخت ها، بازسازی تجهیزات، ساخت شناورهای سطحی پیشرفته و زیردریایی ها داشته و ضمن ارتقاء دریانوردی های بین المللی خود و توسعه روابط دیپلماتیک، توانسته به شکلی ملموس، امنیت خطوط مواصلات دریایی خلیج فارس، دریای عمان و شمال اقیانوس هند را برقرار نماید.
شایان ذکر است از ابتدای بنیان گذاری نیروی دریایی نوین ارتش تا کنون هجده نفر به فرماندهی این نیروی راهبردی رسیده اند که به ترتیب عبارتند از : دریابان شهید غلامعلی بایَندُر (۱۳۱۵-۱۳۲۰)، دریادار عبدالله ظِلّی (۱۳۲۶-۱۳۳۱)، دریادار غلامحسین بایندر (۱۳۳۱-۱۳۳۳)، دریابان حبیب الله شاهین (۱۳۳۳-۱۳۳۹)، دریابد فرج الله رسایی (۱۳۳۹-۱۳۵۱)، دریابان عباس رمزی عطایی (۱۳۵۱-۱۳۵۴)، دریاسالار کمال حبیب اللهی (۱۳۵۴-۱۳۵۷)، دریادار احمد مدنی (۱۳۵۷-۱۳۵۸)، دریادار محمود علوی (۱۳۵۸-۱۳۵۹)، دریادار محمدحسن طباطبایی (۱۳۵۹)، ناخدایکم بهرام افضلی (۱۳۵۹-۱۳۶۲)، ناخدایکم اسفندیار حسینی (۱۳۶۲-۱۳۶۴)، دریادار محمدحسین ملک زادگان (۱۳۶۴-۱۳۶۸)، دریابان علی شمخانی (۱۳۶۸-۱۳۷۶)، دریادار عباس محتاج (۱۳۷۶-۱۳۸۴)، دریادار سجاد کوچکی (۱۳۸۴-۱۳۸۶)، دریادار حبیب الله سیاری (۱۳۸۶-۱۳۹۶)، دریادار حسین خانزادی (۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰)، دریادار شهرام ایرانی(۱۴۰۰ تا کنون).
همان گونه که قبلاً نیز اشاره شد، پس از درگیری شدید نیروی دریایی با نیروهای متفقین در سال ۱۳۲۰ (به منظور جلوگیری از ورود نیروهای آنان به خاک ایران) تقریباً از بین رفت و در سال ۱۳۲۵ با تأمین تجهیزات جدید برای این نیرو، مجدداً نیروهایی بمنظور راه اندازی مجدد آن استخدام و جهت آموزش در آکادمی های معتبر دریایی، به سایر کشورها اعزام گردیدند . به همین دلیل این نیرو از ۱۳۲۰(پس از شهادت دریابان بایندر) تا ۱۳۲۵ فاقد سازمانی منسجم و فرماندهی مشخص بوده است . در میان فرماندهان نیروی دریایی، دریابد رسایی با حدود سیزده سال طول زمان فرماندهی، ضمن برخورداری از بالاترین درجه دریایی در ارتش ایران از ابتدای بنیان گذاری نیروی دریایی نوین تا کنون، بیشترین طول دوران فرماندهی را به خود اختصاص داده و پس از ایشان، دریادار سیاری با بیش از ده سال طول دوران فرماندهی شان در رتبه دوم قرار دارند . همچنین دریادار طباطبایی با مدت فرماندهی حدوداً سه ماهه(سرپرستی موقت)، کوتاه ترین دوران فرماندهی را در این میان به خود اختصاص داده است .
